Tomos-1930 lub jako „ukraiński Nuncjusz” w Stambule walczył o autokefalię Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego

Odtajnienie i publikacja ostatnich archiwów Służby Wywiadu Zagranicznego Ukrainy rzucają światło na pewne nieznane strony ukraińskiej historii, w szczególności te związane z próbami kierownictwa Ukraińskiej Republiki Ludowej na emigracji uzyskania zgody Patriarchatu Konstantynopolitańskiego na autokefalię Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego.

W czerwcu 1930 roku przewodniczy Rady Ministrów URL na emigracji Wiaczesław Prokopowicz złożył wizytę w Stambule. Jego głównym wydarzeniem było osobiste spotkanie W. Prokopowicza z ówczesnym Patriarchą Konstantynopolitańskim Focjuszem II, podczas którego poruszono kwestię o Tomosie dla UKP.

Organizacja wizyty i audiencji przywódcy rządu URL na emigracji do Patriarchy Ekumenicznego (Konstantynopolitańskiego) stała się możliwa dzięki wytrwałej i ciężkiej pracy przedstawiciela rządu URL w Stambule Włodzimierza Murskiego, jego komunikatywnych i osobistych cech i umiejętności.

Włodzimierz Mursky, Zdjęcie nadał Myrosław Petriw

Nawiasem mówiąc, niedawno autorzy tego artykułu mieli szczęście spotkać pana Myrosława Pietriwa z Kanady, który jest wnukiem rodnej siostry Włodzimierza Murskiego – Iwanny Petriw. Dzięki informację otrzymanej od M. Petriwa, można było dowiedzieć się, że Włodzimierz Mursky był wnukiem Mychajła Werbyckiego, autora muzyki Hymnu Państwowego Ukrainy, księdza Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego.

Być może dzięki rodzinnej edukacji religijnej wyrósł on głęboko religijnym człowiekiem i doskonale rozumiał znaczenie kwestii religijnej w walce o niepodległość Ukrainy. W tym samym czasie religijna tolencja zawsze panowała w rodzinie Murskich, ponieważ żona Włodzimierza – Sofia Wolska-Murska była katoliczką.

Mychajło Werbycky

Tak więc, przybywając na brzeg Bosforu na początku 1929 roku jako przedstawiciel rządu URL na emigracji, Włodzimierz Mursky natychmiast rozpoczął pracę nad ustanowieniem bliskich kontaktów z duchowieństwem prawosławnym w Stambule, przede wszystkim z przedstawicielami Patriarchatu Ekumenicznego i innych wspólnot chrześcijańskich, zdając sobie sprawę, że takie związki są mu potrzebne również w celu wypełnienia głównych funkcji dyplomatycznych, określonych przez rząd URL.

Metropolita Borys, namiestnik Bułgarskiego Egzarchy, został pierwszym przyjacielem, który zbliżył się do W. Murskiego. Temu przyczyniło się studiowanie Borysa pod koniec XIX wieku w Kijowskiej Akademii Duchowej, wraz z jednym z przywódców URL Aleksandrem Łotockim.

Przyjaźń z Borisem nie ograniczała się do gratulacji z okazji świąt religijnych i wymiany prezentów. Spotkali się i dużo rozmawiali w swoim wolnym czasie.

23 stycznia w roku 1930 W. Mursky wraz z sekretarzem ukraińskiej społeczności Stambułu, M. Zabiełło, na polecenie O. Łotockiego, przybył do Bułgarskiego Metropolity Borysa i miał z nim prawie cztery godziny rozmowy. Omówiono sprawy międzynarodowe w kontekście kwestii ukraińskiej, problemy rozwoju kościoła ukraińskiego, los ukraińskich emigrantów w Turcji, Bułgarii i na całych Bałkanach.

Metropolita obiecał pomóc ukraińskim emigrantom w Bułgarii, a ukraińska delegacja natomiast miała informować Biskupa o rozwoju ukraińskich spraw i dostarczyć odpowiednią literaturę. Osiągnęli porozumienia w sprawie wizyty Metropolity Borysa w odpowiedz.

Ta wizyta miała miejsce 27 stycznia w roku 1930. Metropolita wraz z osobistym sekretarzem Nikołowym odwiedzili budynek W. Murskiego. Podczas obiadu odbyło się zapoznanie Metropolity z Ukrainą, ją historią, kulturą, sztuką, zwłaszcza ornamentami i haftami, obecnym stanem i planami na przyszłość rządu emigracyjnego. Przedstawicielami społeczności ukraińskiej zapewniono Metropolicie niezbędne materiały informacyjne o Ukrainie.

Patriarcha Ekumeniczny Focjusz II

W dniach 19-20 kwietnia 1930 roku, w przededniu i w dniu Wielkanocy, W. Mursky i przedstawiciele ukraińskiej społeczności Stambułu w imieniu Prezydenta URL na emigracji z okazji święta sprezentowali Metropolicie Borysowi stylizowane ukraińskie ikony, które zostały uświęcone i umieszczone w honorowym miejscu w bułgarskim kościele metropolitalnym.

Po nabożeństwie wielkanocnym, które prowadził Metropolita Borys, W. Mursky został przedstawiony członkóm bułgarskiego korpusu dyplomatycznego w Turcji, ambasadorowi i konsulowi, a także innym wybitnym osobistościom bułgarskiej diaspory.

21 maja 1930 roku W. Mursky i M. Zabiełło zostali zaproszeni przez Metropolite Borysa obchodzić dzień świętych Cyryla i Metodego bułgarską społecznością Stambułu.

Jest prawdopodobne, że dzięki pomocy Borysa, a także niektórych działaczy społeczności ukraińskiej w Stambule, W. Mursky szybko nawiązał osobistą znajomość z urzędnikami Patriarchatu Ekumenicznego, a następnie z Patriarchą Focjuszem II. W latach 1929-1930 W. Mursky był niezmiennie zapraszany na liturgię w katedrze w Konstantynopolu – Kościele Św. Jerzego w Fanarie.

Kościół Swiętego Georgia. Stambuł, Dystrykt Fanar Zdjęcie: Wikipedia

O wyjątkowym stosunku Patriarchy Ekumenicznego wobec W. Murskiego świadczy, w szczególności, fakt, że podczas spotkania z W. Prokopowiczem on wielokrotnie nazywał W. Murskiego „mein freund" („mój przyjaciel" – rozmowa była prowadzona po niemiecku).

Działalność W. Murskiego i jego umiejętność być użytecznym w sprawach religijnych nie pozostały niezauważone w kierownictwie URL. Nie na darmo, w jednym ze swoich listów, Wicepremier i Minister spraw wewnętrznych rządu URL na emigracji O. Łotocky, zwracając uwagę na niezwykle ważną rolę W. Murskiego w rozwiązywaniu problemów kościoła ukraińskiego, w szczególności problemów wyznania Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego w Ameryce. On nazywał W. Murskiego Nuncjuszem ukraińskim w Stambule.

Nawiasem mówiąc, O. Łotocky nie przypadkowo dał wysoką ocenę działalności W. Murskiego. On, na podstawie swoich osobistych doświadczeń, przekonał się, jak trudne rozwiązywać sprawy kościelne. W latach 1919-1920 O. Łotocky, jako poseł do URL w Turcji, już prowadził rozmowy z Patriarchatem Ekumenicznym w sprawie zapewnienia autokefalii Ukraińskiemu Kościołowi Prawosławnemu.

Można powiedzieć, że była to pierwsza próba dostać Tomos z autokefalii, co niestety się nie udało. Formalną przyczyną odmowy rozpatrzenia tej sprawy była nieobecność w tym czasie na tronie Patriarchy Ekumenicznego, którego wybory powinny odbyć się później. Więcej informacji o tej historii można znaleźć we wspomnieniach „W Cargradzie" O. Łotockiego.

Ałeksander Łotocky

Tak więc na początku 1930 roku, dzięki pracy W. Murskiego, stworzono sprzyjające warunki i możliwości do nawiązania bezpośrednich kontaktów między kierownictwem URL a Cerkwią prawosławną w Konstantynopolu.

O wizycie Przewodniczącego rządu URL do Stambułu W. Mursky dowiedział się pod koniec maja 1930 roku. Planowano, że W. Prokopowicz będzie odwiedzał Stambuł tranzytem. Głównym celem wizyty był jego udział w kongresie prawosławnego duchowieństwa, zwołanym przez Patriarchę Ekumenicznego na Athos, gdzie premier miał nadzieję wystąpić z raportem o stanie kościoła na Ukrainie i emigracji oraz poprosić o wyznanie autokefalii Ukraińskiego Kościoła.

Ambasador URL w Warszawie Roman Smal-Stocky w związku z tym zaapelował do W. Murskiego, by on podjął się organizację wizyty W. Prokopowicza. W szczególności pismo mieściło:

„ ...3) Premier poleca odpowiednio przygotować patriarchat (bardzo ostrożnie) i sprawdzić możliwość spotkania się z Patriarchą.

4) Być gotowym na wyjazd do Salonik na miejsce kongresowe. Być może musicie pozostać w mieście Karijesie. Proszę zebrać wszystkie istotne informacje dotyczące podróży.

5) W czasie pobytu Pana Premiera, bądźcie jego sekretarzem, a wszędzie słowem i czynem spróbujcie wesprzeć mu...". *

* z listu R. Smal-Stockiego –  Sektorowy Archiwum Państwowy Służby Wywiadowczą Ukrainy Sp. 12617. T. 15. Str. 264

Wizyta W. Prokopowicza w Stambule miała charakter poufny. O tym nie informowano w prasie, nie zorganizowano oficjalnego spotkania. Decyzja o nieogłaszaniu wizyty spowodowana była, najprawdopodobniej, czynnikami zewnętrznymi.

Przywódcy URL na emigracji próbowali uniknąć nadmiernej presji na Patriarchat Ekumeniczny, po pierwsze, przez Rosyjski Kościół Prawosławny, który był już kontrolowany przez władze sowieckie, a po drugie przez oficjalną Ankarę, która tradycyjnie reagowała bardzo nerwowo na jakąkolwiek działalność międzynarodową Fanare.

W ten sposób Przywódca rządu URL na emigracji W. Prokopowicz przybył do Stambułu 8 czerwca 1930 roku parowcem z Rumunii. Jemy towarzyszył książę Georgi Nakaszydze, gruziński emigrant, znana postać w ruchu „Prometeusz", oraz Biskup Serafim, który 4 miesiące temu uciekł z Charkowia, gdzie byli bolszewicy i osiadł w Warszawie.

W. Prokopowicz w czasie swojej wizyty osiadł w domu W. Murskiego na wschodnich przedmieściach Jesziłkjuj, lepiej znanego z historycznej nazwy San Stefano.

Następnego dnia W. Prokopowicz i W. Murski spotkali się z przedstawicielami Konsulatu Generalnego Rzeczi Pospolitej, którzy z różnych przyczyn na arenie międzynarodowej i wewnętrznej, zdecydowali się odmówić od wyjazdu do Grecji i skoncentrować wysiłki na zorganizowaniu spotkania z Patriarchą Ekumenicznym.

Wizyta Premiera URL w Stambule trwała do 15 czerwca i była bardzo bogata w wydarzenia. W tym czasie odbyły spotkania robocze z działaczami ukraińskiej społeczności w Stambule, Konsulem Generalnym RP w Stambule, przywódcą emigrantów-Tatarów krymskich w Turcji, Dżaferem Seidametem. Premier napisał kilkanaście listów do przywódców URL – do Paryża, Warszawy i Wiednia.

Wielkie wrażenie na W. Prokopowicza sprawiło spotkanie z bułgarskim Metropolitą Borysem, które odbyło się 14 czerwca. Kierownik rządu na emigracji pozostawił wyjątkowo pozytywne charakterystyki na jej temat. W. Prokopowicz w listach do Andrzeja Liwyckiego, Alexandra Łotockiego i Alexandra Szulgina napisał:

„ ... Bardzo dobre wrażenie sprawił dzięki prostotę i sympatię dla nas i rozumieniu sprawy – lokalny Metropolita Bułgarii. On jest naszym wielkim przyjacielem i przyjął mnie wspaniałe..."; „ ... Bułgarski Metropolita zafascynował swoją prostotą i zrozumieniem naszej sprawy: mówili dużo i wartoszczowo..."; „ ... Dobre wrażenie spowodowało spotkanie z lokalnym Bułgarskim Metropolitą, który jest naszym przyjacielem i może pomóc w pracy w Bułgarii...".

Jednak głównym wydarzeniem wizyty było spotkanie W. Prokopowicza z Patriarchą Konstantynopolitańskim. Odbyło się to 12 czerwca 1930 roku. Oprócz W. Prokopowicza i Focjusza II w spotkaniu uczestniczyli W. Mursky i sekretarz ukraińskiej społeczności Stambułu M. Zabiełło. 

Wiaczesław Prokopowicz

Według potwierdzeń uczestników, spotkanie przeszło w bardzo ciepłej atmosferze. Podczas audiencji po długiej dyskusji na temat spraw ukraińskiego kościoła i emigracji, sytuacji na Ukrainie wcale, Premier URL przedstawił Patriarchu Ekumenicznemu dokument potwierdzający jego uprawnienia jako przedstawiciela Najwyższej Rady Ukraińskich Emigrantów, a także Memorandum ze własnym podpisem. Tekst tego dokumentu nie jest duży, dlatego uważamy, że warto go w pełni wyświetlić:

„Stambuł, 12 czerwca 1930 roku.

Jego Świątobliwości Focjuszu II, Ekumenicznemu Patriarchy Konstantynopola.

Wasza Świątobliwość.

Jako delegat z Najwyższej Rady Ukraińskich Emigrantów mam zaszczyt zwrócić państwa uwagę na następujące fakty:

1. Obecna sytuacja ukraińskiej ludności prawosławnej nie pozwala im zadowolić swoich potrzeb religijnych i uregulować życia duchowego, a także swobodnie wykonywać swoją wolę.

Ukraińscy emigranci, którzy obecnie znajdują się poza swoją ojczyzną, uważają, że ich obowiązkiem jest zwrócić się do waszej Świątobliwości, żeby zwrócił uwagę na religijne życie Ukrainy. To życie powinno się rozwinąć po przywróceniu niepodległości naszej ojczyzny i wznowienia stosunku duchowego z Patriarchatem Ekumenicznym zgodnie z tradycjami historycznymi, a także zgodnie z wolą narodu, aby utworzyć Kościół Autokefaliczny w niepodległym państwie.

2. Uczucie religijne i potrzeba zaspokojenia potrzeb duchowych mają szczególne znaczenie dla emigrantów ukraińskich. Ukraińcy, którzy są oddzielny od swojej ojczyzny i rozproszeni po całym świecie, tworzą ogromną liczbę parafię, które liczą tysięcy wierzących, którzy są skupieni wokół nich.

Ukraińscy emigranci, tradycyjnie oddani świętej religii prawosławnej, byliby niewytłumaczalnie zadowoleni ze znalezienia ochrony w Patriarcha Ekumenicznego, pod którego kontrolą ich życie duchowe mogłoby się rozwinąć i zaspokoić ich duchowe potrzeby.

Tak więc Najwyższa Rada Ukraińskich Emigrantów pozwala sobie poprosić, aby Wasza Świątobliwość nie odmawiał przyjęcia ukraińskich wierzących, którzy są w Zachodniej i Środkowej Europie i będzie uważać ich swoimi parafianami od tego czasu.

Delegat Najwyższej Rady Ukraińskich Emigrantów

Wiaczesław Prokopowicz".

Kopię memorandum przedstawianego przez W. Porkowicza do Ekumenicznego Patriarchy Focjusza II. Źródło: Sektorowy Archiwum Państwowy Służby Wywiadowczą Ukrainy. Exp. 12617. T.1. 27 str.

Kopię memorandum przedstawianego przez W. Porkowicza do Ekumenicznego Patriarchy Focjusza II. Źródło: Sektorowy Archiwum Państwowy Służby Wywiadowczą Ukrainy. Exp. 12617. T.1. 27 str.

Według świadczeń uczestników spotkania, między innymi W. Prokopowicza, Patriarcha Ekumeniczny udzielił pozytywnej odpowiedzi na oba punkty Memorandum. Pobłogosławił ukraińską emigrację i obiecał swoim rozmówcom wszelką możliwą pomoc w rozwiązywaniu problemów kościoła ukraińskiego, w szczególności jego rozpatrzenia na Świętym Synodzie.W ten sposób Premier URL w Memorandum zwrócił się do Patriarchy Ekumenicznego, aby przyczynił się do stworzenia Ukraińskiego Kościoła Autokefalicznego, po przywróceniu ukraińskiej niepodległości, oraz o przyjęciu Patriarchą Ekumenicznym prawosławnej emigracji ukraińskiej pod jego jurysdykcję.

Po spotkaniu W. Prokopowicz podziękował W. Murskiemu za zorganizowanie audiencji i napisał kilka bardzo optymistycznych listów do innych liderów URL.

Również, przy wsparciu W. Murskiego, 13 czerwca Focjusz II spotkał się z Biskupem Serafimem, który przybył do Stambułu razem z W. Prokopowiczem. Według Premiera ta rozmowa była kontynuacją głównego spotkania.

W. Prokopowicz opuścił Stambuł 15 czerwca 1930 roku i pociągiem wyjechał do Sofii. Na dworcu odprowadzili go W. Mursky, działacze społeczności ukraińskiej, D. Seidamet, Konsul Generalny RP.

Spotkanie z Patriarchą Ekumenicznym wywarło niezwykłe wrażenie na przywódców URL. Jeszcze podczas pobytu Wiaczesława Prokopowicza w Turcji, Władimirowi Murskiemu polecono przygotować wizytę Andrzeja Liwyckiego, Głowy Dyrektoriatu URL i Ministra Wojskowego URL na emigracji Władimira Salskiego, którzy mieli przybyć do Stambułu pod koniec lipca 1930 roku.

Jednak wizyta ta nie odbyła się, prawdopodobnie z powodu konfliktu, który wybuchł w Państwowym Centrum URL na emigracji pomiędzy zwolennikami A. Liwyckiego i W. Salskiego.

Należy również zauważyć, że W. Mursky zorganizował audiencję z Focjuszem II i dla księcia G. Nakaszydze. Znaczące jest to, że Gruzini, podobnie jak Ukraińcy, pod imperialną presją Rosji utracili niepodległość swego kościoła. Dlatego G. Nakaszydze na przyjęciu u Patriarchy Ekumenicznego podniósł również kwestię autokefalii Gruzińskiego Kościoła Prawosławnego.

Kontakt przedstawiciela rządu URL w Stambule W. Murskiego z Patriarchą Ekumenicznym kontynuował po wizycie W. Prokopowicza i jego powrocie do Warszawy. 1 stycznia 1931 roku W. Mursky, wraz z M. Zabełło, uczestniczył w służbie Kościoła Patriarchatu na przyjęciu Patriarchy Ekumenicznego w Paradnej sali Patriarchatu, gdzie oni otrzymali jego błogosławieństwo i mieli rozmowę z nim oraz z jego osobistym sekretarzem Papa-Ioannu.

Patriarcha Ekumeniczny był bardzo przyjazny do przedstawicieli ukraińskiej społeczności Stambułu. W. Mursky, korzystając z okazji, wręczył mu kopię swojej niedawno wydanej książki „Ukraina i jej walka o niepodległość".

Patriarchat znajdował się pod wpływem apelu, otrzymanego od ukraińskich parafianów Ameryki (ponad 400 tysięcy osób) o adopcje Ukraińskiego Kościoła Autokefalicznego w Ameryce pod bezpośrednie podporządkowanie Patriarchy Ekumenicznego. Papa-Ioannu przekonał W. Murskiego, że kwestia wyznania autokefalii będzie rozpatrzona na najbliższym Soborze powszechnym, który miał się odbyć na początku 1932 roku.

Temat Ukraińskiego Autokefalicznego Kościoła Ameryki został podniesiony przez W. Murskiego w Patriarchacie i w przyszłości. Problemy walki wewnętrznej pomiędzy duchownymi amerykańskimi prawosławnymi omówione zostały z sekretarzem Papa-Ioannu 10 lipca i 13 sierpnia 1931 roku.

Zgodnie z ich wynikami W. Mursky otrzymał specjalny memorandum. Dokument i treść rozmowy Papa-Ioannu obiecywał osobiście ogłosić Patriarchy Ekumenicznemu.

Być może osiągnięcie rządu URL na emigracji w kwestii przejścia do utworzenia Ukraińskiego Kościoła Autokefalicznego mogło być znacznie bardziej znaczące, gdyby nie przedwczesna śmierć Focjusza II i W. Murskiego, którzy skonali się niemal równocześnie w 1935 roku.

W związku z tym kwestia odzyskania autokefalii i budowy osobnego Autokefalicznego Kościoła na Ukrainie nie jest sprawą teraźniejszej. Powstała ta kwestia w odległej przeszłości, kiedy patriarchat moskiewski pozbawił ukraiński Kościół niepodległości.

Dlatego, gdy tylko imperialna presja na Ukrainie zaczynała się osłabiać lub zaczynało powstawać niepodległe Państwo Ukraińskie, natychmiast pojawiała się kwestia autokefalii. Podczas Rewolucji Ukraińskiej, kiedy istniało niepodległe Państwo Ukraińskie, problem kościoła nie został rozwiązany. Jednak po porażce walk wyzwoleńczych, jak się przekonaliśmy, wygnany rząd URL nadal walczył o rozwiązanie tego problemu.

Ta walka, w której W. Mursky odegrał ważną rolę, nie była bezużyteczna, ponieważ dała pewne doświadczenie, między innymi do rozwiązania współczesnych problemów Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego.