Skoropadski przeciwko Denikinowi. Ostatnia misja premiera Łyzohuba

Fedir Andrzejewicz Łyzohub przewodniczył Radę Ministrów Państwa Ukraińskiego przez sześć miesięcy.

Okoliczności jego zaproszenia na to stanowisko, hetman Pawło Skoropadski opisuję tak:

„Na koniec wspomniałem o Fedore Andrzejewicze Łyzohubie, znanym ziemskim działacze, późniejszym szefie kancelarii namiestnika na Kaukazie, Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza, który wydaje się, że jest przyjacielem ministra Rządy Tymczasowego.

Osobiście go nie znałem, ale jego reputacja mówi sama za siebie. Po pewnym telegraficznym opóźnieniu przyjechał i zajął miejsce, które było mu zaoferowane".

Rozkaz hetmana Pawła Skoropadskiego o przeznaczeniu Fedora Łyzohuba premierem Państwa Ukraińskiego

Fedir Łyzohub urodził się 6 października 1851 roku w mieście Sednew koło Czernihowa i pochodził ze słynnej rodziny starszyzny kozacką. Był bardzo dumny ze swojego pochodzenia.

Iwan Szyszmanóv, ambasador bułgarski na Ukrainie, w swoim dzienniku zapisał swoje wrażenia od hetmańskiego premiera:

„ ...On powiedział, że przez 250 lat jego rodzaj jest czysto ukraiński – bez polskich czy wielkorosyjskich przymieszki. Założyciel rodzaju był kozackim Sędzią Generalnym. Po ukraińsku on nie mówi, ponieważ służył w ziemstwie i tam mówili tylko po rosyjsku".

Fedir Łyzohub – premier Państwa Ukraińskiego

Łyzohuby – przykład złożonego losy szlachty ukraińskiej, włączonej do rosyjskiego systemu imperialnego. Przodkowie Łyzohuba znali królewską czułość i prześladowania. Jego ojciec był przyjacielem Tarasa Szewczenki. Rodny brat Dmitry, jeden z założycieli „Woli Ludowej", został skazany na śmierć za przygotowanie zamachu na cara Aleksandra II.

W roku 1888 Fedir Andrzejewicz ukończył studia agronomiczne i przez prawie dziesięć lat był członkiem powiatowego zebrania („hłasnym") w mieście Horodnia. Także miał 1,5 tysięcy akrów ziemi, domy w Czernihowie i Kijowie.

Około 15 lat kierował ziemstwem Połtawskim i zrobił wiele dla rozwoju w kraju kultury ukraińskiej. W latach 1915-1917 służył jako doradca carskiego namiestnika na Kaukazie, Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza, w kwestiach wprowadzenia w prowincji reformy ziemskiej.

Taras Szewczenko w 1846 roku narysował obrazek rodzinnego majątku Łizohubów

Przy Rządzie Tymczasowym pełnił funkcję szefa departamentu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Kierował komisją z rozpracowania nowego porządku rozpatrywania podań cudzoziemców o przyznaniu obywatelstwa rosyjskiego.

Po Rewolucje październikową w Piotrogrodzie wrócił na Ukrainę. Należał do oktiabrystów, która w wyborach do Zgromadzenia Ustawodawczego przekazała swój elektorat Partię Konstytucyjno-Demokratyczną. Był żonaty z Aleksandrą Lewic, miał trzy córki.

Fedir Łyzohub spełnił główny ciężar w organizację działań hetmańskiego zespołu rządowego. Udało mu się stworzyć bardzo produktywną pracę członków Gabinetu Ministrów, a także funkcjonowanie aparatu Rady Ministrów, ulepszyć Instytut służby cywilnej i struktury administracji lokalnej.

W jednym z wywiadów on powiedział: „Nasze hasło – to praca, a nie polityka".

Berlińska gazeta „Berliner Tageblatt und Handels-Zeitung” od 19 sierpnia 1918 roku, która mieści wywiad Fedora Łyzohuba

Pawło Skoropadski w swoich wspomnieniach pozostawił dość długi, wcale pozytywne charakterystyki i oceny działań premiera:

„Głowa Rady Ministrów, Fedir Andrzejewicz Łyzohub, należy do rodzaju, dobrze znanego w historii Ukrainy, którego członkowie grają role, daleką od drugorzędnej.

On nie był wysoki, miał siwiznę, krótką brodę, był wychowany z łagodnymi manierami, robił bardzo pozytywne wrażenie, zwłaszcza na obcokrajowcach, tym bardziej że dobrze mówił po francusku, a więc łatwo wchodził z nimi w bezpośredni kontakt".

Hetman konspiracyjnie szukał nową kandydaturę na miejsce głowy rządu, wysuwając sugestie do znanych postaci: Piotra Doroszenki, Illi Szraga i Dmytra Bagalija.

Jednak po kryzysie rządowym w październiku 1918 roku Fedir Łyzohub pozostał na czele nowego gabinetu, wypełnionego ukraińskimi działaczami. Kadencja drugiego rządu Fedora Łyzohuba trwała tylko trzy tygodnie – od 24 października do 14 listopada.

Fedir Łyzohub podczas swojej oficjalnej wizyty w Niemczech

Literatura historyczna i referencyjna jednogłośnie twierdzi, że Fedir Łyzohub podał się do dymisji 14 listopada 1918 roku po ogłoszeniu hetmanem listu o federacji Ukrainy z niebolszewicką Rosją.

To nieprawda, ponieważ 8 listopada Łysohub opuścił Kijów i już nie wrócił do stolicy, a zatem nie mógł oficjalnie złożyć pełnomocnictwa przewodniczącego Rady Ministrów.

Badanie niedawno opublikowanych protokołów posiedzeń rządu wyraźnie świadczy o tym, że 7 maja był pierwszym dniem pracy Fedora Łyzohuba na czele Rady Ministrów Państwa Ukraińskiego, a 7 listopada w rzeczywistości było ostatnim dniem jego prezydentury w rządzie.

Obowiązki premiera wypełniał minister finansów Anton Rzepecki, który prowadził posiedzenia rządu w dniach 8-14 listopada, czyli do dymisji Łyzohuba. W dziennikach posiedzeń on jest przedstawiany jako „zastępca przewodniczącego", „pełniący obowiązki przewodniczącego".

To znaczy, że Fedir Łyzohub formalnie pozostał przewodniczącym Rady Ministrów, a jego delegacja na Krym nie była ogłoszona z powodu niechęci Pawła Skoropadskiego do ujawnienia poszukiwania kontaktów z Wielkim Księciem Mikołajem Mikołajewiczem.

Fedir Łyzohub z hetmanem Pawłom Skoropadskim

Nie ma informacji o szczegółach nagłego, a zarazem mało znanego odejścia Fedora Łyzohuba od obowiązków przewodniczącego Rady Ministrów w dziennikach z jej posiedzeń. Hetman nie pisze o tym we wspomnieniach.

Jeden z najbardziej informowanych ówczesnych postaci Jewhen Czykałenko w notatce od 11 listopada odnotowuje pogłoski, że Łyzohub, Rzepecki i Rogoża opuścili Gabinet Ministrów.

To nie jest prawdą, ponieważ dwaj ostatni uczestniczyli w spotkaniach do 14 listopada, a Fedir Łyzohub w tym czasie nie był w stanie udać się do publicznej dymisji.

Pewne światło na tę kolizję rzucą wspomnienia ówczesnego ministra spraw wewnętrznych Wiktora Rejnbota:

„Wkrótce premier Łyzohub udał się do Odessy, aby uregulować stosunki z austriackim dowództwem głównym, a także do negocjacji z Krymem, z którym, oczywiście, wprowadzono nieuzasadnioną niepotrzebną wojnę celną.

W Odessie powinna odbyć narada o Związku Wschodnim: Ukraina, Obwód Wojska Dońskiego, Kubań, Terek".

Oczywiście, że premier w taki sposób wyjaśnił kolegom cel swojej delegacji, jednak nie ma żadnych protokołów posiedzeń rządu z taką informację.

Formalnie taka delegacja była potrzebną. Dezorganizacja Wojsk Austriacko-Węgierskich, żywiołowy wyjazd do Ojczyzny stworzyły niebezpieczną sytuację na Ukrainie Południowej.

Anarchia w wojskach Dunajskiego Imperium osiągnęła taki poziom, że gubernator wojskowy Odessy, feldmarszałek Eduard Belc zastrzelił się w dniu 9 listopada, a feldmarszałek Alfred Kraus, dowódca Armii Wschodniej, wyjechał do domu jeszcze raniej. Fedir Łyzohub nie miał z kim rozmawiać.

Hetman z premierem

Z Delegacją rządowa Krymu w październiku było zawrzano poprzednie porozumienie w sprawie autonomii w ramach Państwa Ukraińskiego, które nie zostało wprowadzone.

W tym czasie półwysep był już zajęty przez części Denikina, a Sulejman Sulkewicz na czele rządu został zastąpiony przez słynnego działacza Partii Konstytucyjno-Demokratycznej Solomona Kryma.

Jak donosiły gazety, 11 listopada Fedir Łyzohub przybył do Sewastopolu, gdzie jego spotkał dowódca Floty Czarnomorskiej admirał Wiaczesław Kłoczkowski i ludzie z wysokimi rangami Głównego sztabu marynarki wojennej.

Możliwe, Fedir Łyzohub zamierzał przyspieszyć transfer ukraińskiej floty przez Niemców, ale Anton Denikin wkrótce przeznaczył admirałów ukraińskiej służby: Wasyla Kanina – dowódcą Floty Czarnomorskiej, a Wiaczesława Kłochowskiego – głównym komendantem portu w Sewastopolu.

Jeżeli przypuścić, że podróż obecnego premiera miała charakter dyplomatyczny, to ona nie odniosła sukcesu.

„Cichą" dymisję premiera zainicjował Pawło Skoropadski. W sytuacji porażki Niemiec on zaczyna szukać kontaktów z przedstawicielami Ententy już od października 1918 roku.

W tym celu minister spraw zagranicznych Dmytro Doroszenko wyjeżdża do Niemiec, a następnie do Szwajcarii. Doświadczony dyplomata czasów carskich Iwan Korostowec został wysłany do miasta Jassy, gdzie znajdowało się dowództwo i misje krajów-członków Ententy.

Przyniósł stąd niezadowalające informacje, że przedstawiciele Ententy nie zamierzali wyznać niepodległości Państwa Ukraińskiego.
Hetman zdawał sobie sprawę, że aby zdobyć ich przychylność, konieczne potrzebnie zademonstrować zmiany w politycznym kursie, do tej pory skierowanego na Państwa centralne.

Po upadku Cesarstwa Niemieckiego Pawło Skoropadski był ostatecznie skłonny pomyśleć o udziale Państwa Ukraińskiego w odrodzeniu Rosji.

Ponadto, podejmowano próby uczynienia hetmanatu inicjatorem i centrum zjednoczenia sił antybolszewickich, by uwolnić Rosję od bolszewizmu.

Na początku listopada, podczas spotkania z atamanem Wszechwielkiego Wojska Dońskiego, Petrom Krasnowym, na stacji Skorochodowo pobliży Połtawy, Pawło Skoropadski wysunął ideę zjednoczenia Ukrainy, Obwodu Wojska Dońskiego, Ochotniczej Armii, Kubaniu, Gruzji i Krymu, by wspólnie walczyć z bolszewikami.

Towarzysz ministra spraw zagranicznych Ałeksander Pałtow, osobisty adiutant hetmana Wasyl Koczubej i premier Fedir Łyzohub

Petrowi Krasnowy spodobał się ten pomysł i on próbował przekonać kierownictwo Ochotniczej Armii.

Jednak Anton Denikin miał inne względy do perspektywy walki z bolszewicką Rosją i własnej roli w jej organizacji. Nie bez uzasadnienia on widział siebie na czele zjednoczonego dowództwa, ponieważ miał pełne poparcie Ententy.

Wtedy, kiedy Państwo Ukraińskie i Wszechwielkie Wojsko Dońskie były, faktycznie, sojusznikami Państw centralnych, Pawło Skoropadski, który miał napięte stosunki z dowódcą Ochotniczej Armii, wyraźnie się temu sprzeciwiał.

Misja „krymska" Fedora Łyzohuba wynikała głównie z tego, że Pawło Skoropadski nie chciał, aby generał Anton Denikin objął rolę wyzwoliciela Rosji.

Przywódcy Ochotniczej Armii – w ten czas już zmarły Mychaiło Aleksiejew i jego następca Anton Denikin jasno określili orientację na Entente jako sojusznika Rosji w walce przeciwko Państwom centralnym.

Oni osądzili sojusz hetmański z Niemcami, a ogłoszona niepodległość państwowa Ukrainy została zakwalifikowana jako „narodowy szowinizm". Anton Denikin pisał o hetmanacie i innych nowopowstałych państwach jako o tych „za złudnej autonomijej których była widoczna siła niemieckiego miecza i kapitału".

Pawło Skoropadski utrzymywał stosunki z generałem Michaiłem Aleksiejewym – faktycznym założycielem Ochotniczej Armii. Korespondencje z nim hetman uważał za prywatną. Jeśli chodzi o pomocy z bronią, to on „zawsze pomagał jego armii".

W tym samym czasie hetman zauważył, że Niemcy „otoczyli mnie sumiennym nadzorem, więc dawanie broni Aleksiejewy, a potem Denikinowi zawsze miało trudności". Kiedy w październiku 1918 roku zmarł Michaił Aleksiejew, Pawło Skoropadski nakazał służyć w hetmańskim kościele uroczystą służbę i ogłosić w prasie o śmierci generała.

Jednak w ten moment, kiedy Anton Denikin został dowódcą Ochotniczej Armii, według Pawła Skoropadskiego, „stosunki zmieniły się od razu, rozpoczęła się bardzo silna kampania oficerów przeciwko mnie i części, które założyłem".

Hetman podjął próbę nawiązania więzi ze sztabem głównym Armii Ochotniczej i wysłał do Nowoczerkaska swojego reprezentanta, pułkownika Aleksandra Kisłowa, ale nie otrzymał żadnej odpowiedzi od kierownictwa Armii Ochotniczej.

Aby znaleźć postać zdolną do przewodzenia wszystkich sił antybolszewickich na terytorium Imperium Rosyjskiego, a tym samym do uniemożliwienia wstąpienia Antona Denikina do najwyższego dowództwa, hetman wysyła swojego premiera do negocjacji z byłym dowódcą armii rosyjskiej, Wielkim Księciem Mikołajem Mikołajewiczem, który mieszkał na Krymie w pałace Diulberze.

Pałac Diulber na Krymie, dokąd Fedir Łyzohub wyruszył na rozmowy z Wielkim Księciem Mikołajem Mikołajewiczem

Wybór posłańca był całkowicie usprawiedliwiony, ponieważ Fedir Łyzohub dobrze znał Wielkiego Księcia. W rzeczywistości on był szefem kancelarii Mikołaja Mikołajewicza – carskiego namiestnika na Kaukazie w latach 1915-1916, zajmował się kwestiami wprowadzenia w prowincji reformy ziemskiej.

Fedir Łyzohub odwiedził Wielkiego Księcia na Krymie, ale Książę nie zaakceptował propozycji Pawła Skoropadskiego stać na czele połączonych sił antybolszewickich.

Po otrzymaniu od Fedora Lyzohuba informacji o odmowie Mikolaja Mikołajewicza, Pawło Skoropadski naprężał wysiłki, by przygotować w Kijowie kongres dla przedstawicieli wszystkich państw utworzonych na terytorium byłego Imperium Rosyjskiego.

16 listopada Rada Ministrów przyjęła rezolucję: „Przyznać organizacje kongresu bardzo pożądaną".

Minister spraw zagranicznych Georgij Afanasjew otrzymał polecenie nawiązania stosunków ze wszystkimi zainteresowanymi państwami. Ministerstwo Spraw Zagranicznych wysłało telegramy do nowo utworzonych państw, stworzyło program kongresu, który miał rozpatrzyć ogólny plan walki z bolszewikami, stosunek do Ententy, Niemiec, byłych sojuszników i neutralnych państw, a także ustanowienie silnego systemu państwowego w Rosji.

Do przygotowania kongresu osobiście dołączył Pawło Skoropadski. W swoją rezydencji on zwołał spotkanie przedstawicieli Obwodu Wojska Dońskiego, Kubani, Kozaków tereckich i Gruzji w celu omówienia przyszłego stowarzyszenia i ogólnej sytuacji.

Hetman zamierzał wysłać listy do wszystkich państw, które teraz były oddzielone od Rosji. W sztabie Armii Ochotniczej propozycja strony ukraińskiej została przyjęta przez Doński rząd pod koniec listopada.

Jeden z generałów Denikina, Abram Dragomirow, wysłał list zgody na udział w kongresie, ale zastrzegł, że spotkanie powinno odbyć się w Jekaterynodarie lub Symferopolu, ponieważ Kijów był prawie całkowicie otoczony przez rebeliantów Dyrektoriaty.

Również tam był sprzeciw wobec zaproszenia rządu gruzińskiego, wrogo nastawionego wobec Rosji i Armii Ochotniczej. Podkreślono, że dowództwo Ochotniczej Armii nie dokona przeglądu swoich stosunków z Ententą.

Minister Georgij Afanasjew śpiesznie telegramem poinformował generała Antona Denikina, że wojska ukraińskie dowodzone przez hetmana w porozumieniu z Wojskiem Dońskim, a także z Armią Ochotniczą są wysłane do walki z bolszewikami w celu przywrócenia jedności Rosji.

Kopia listu od Ministerstwa Spraw Zagranicznych Ukraińskiego Państwa do atamana Wszechwielkiego Wojska Dońskiego, na temat dobrosąsiedzkich stosunków. 17 lipca 1918 r. Ze źródeł Centralnego Archiwum Państwowego Wyższych Władz i Administracji

Jako odpowiedź Anton Denikin zasugerował uzgodnić kwestie zjednoczonego frontu i jednego dowództwa, by walczyć z bolszewikami, a także kwestie odnośnie do jednego przedstawiciela na międzynarodowej konferencji.

Jednak przedstawiciel Ententy w Kubanie ogłosił generała Antona Denikina głównodowodzącym wszystkich sił zbrojnych, działających przeciwko bolszewikom, między innymi i na Ukrainie.

Hetman znajdował się w dość trudnej sytuacji: nie chciał zaakceptować pierwszeństwa Antona Denikina, ale też nie mógł przeciwstawić się woli Ententy.

Na posiedzeniu Rady Ministrów zatwierdzili, że premier Serhij Herbel ma zwrócić się do generała Piotra Łomnowskiego, przedstawiciela Armii Ochotniczej w Kijowie, i poinformować go o tym, że ukraiński rząd nie zaprzecza potrzeby zjednoczenia dowództwa w walce przeciwko bolszewikom, ale uważa, że to nie może być osobą, która stoi na czele jednej z armij.

Ten zawoalowany protest nie miał żadnego wpływu na zatwierdzenie Antona Denikina jako głównodowodzącego.

29 listopada Anton Rzepecki, który zastąpił chorego premiera Serhija Herbela, zgłosił rządowi o negocjacje z przedstawicielem Armii Ochotniczej w sprawie „nawiązania lepszego porozumiewania się między ukraińskim rządem a dowództwem Ochotniczej Armii".

Zatwierdzili przeznaczyć 10 milionów rubli ze Skarbu Państwa na potrzeby dowództwa. Rada Ministrów poszła na takie wydatki, biorąc pod uwagę zagrażające sytuację w Kijowie, który był faktycznie otoczony przez powstańców.

Podczas tego samego posiedzenia dyskutowali o możliwości zaproszenia części Armii Ochotniczej „do walki z wewnętrznymi bolszewikami, głównie w prowincjach Jekaterinosławskiej i Charkowskiej".

Podczas pobytu Fedora Łyzohuba na półwyspie, w Kijowie miały miejsce wydarzenia, które automatycznie pozbawiły go władzy kierownika rządu.

14 listopada Pawło Skoropadski ogłasza kurs do federacji z niebolszewicką Rosją i tworzy nowy rząd, kierowany przez Ministra spraw żywności Serhija Herbela – byłego gubernatora Charkowa, członka Rady Państwa, płomiennego zwolennika odrodzenia wielkiej Rosji.

Oczywiste, że udział w tym gabinecie Fedora Łizohuba, mocno związanego ze współpracą z Niemcami i rycerzem niemieckiego Orderu Czerwonego Orła, buł całkowicie niemożliwy.

Fedir Łyzohub powrócił do Odessy, a stamtąd próbował wyjechać do Kijowa, ale koleje była już pod kontrolą powstańczych wojsk, które stali po stronie Dyrektoriatu URL.

Jeden z rosyjskich oficerów w swoich wspomnieniach napisał: „Pamiętam, między innymi, wagon kolejowy i Fedora Łyzohuba, który stał na torze obok naszego wagonu i tylko przyjechał z Krymu. Fedir Andrzejewicz właśnie tam odwiedził Wielkiego Księcia Mikołaja Mikołajewicza z poleceniem od hetmana Skoropadskiego".

Jedna z córek Fedora Łyzohuba – Wira, która pozostała pod władzą sowiecką, pracowała jako bibliotekarka

Nie mógł wrócić do Kijowa i pozostał na terytorium znajdującym się pod kontrolą Sił Zbrojnych Południa Rosji.

Przez jakiś czas on był w grupie konsultantów do spraw ukraińskich przy administracji cywilną Piotra Wrangela.

W 1920 roku udał się do Państwa Słoweńców, Chorwatów i Serbów, gdzie zmarł w roku 1928.