Włodzimier Murski – przedstawiciel emigracyjnego rządu URL w Stambule

„...Po bitwie pod Połtawą w 1709 roku Ukraina była okupowana przez Moskwę. Moskwie udało się pokonać ostatnie siły ukraińskie. Armia poległa, Kozacy byli zdezorientowani, a Ukraina przemianowana na Małorosję. Ukraińskich patriotów wysłali do syberyjskich katorg lub oni zostali zmuszeni do emigracji, na zawsze opuszczając ojczyznę.

Gniot Moskwy trwał dwa wieki. Ona zrobiła wszystko, aby osłabić siłę narodu ukraińskiego, ale nigdy nie była w stanie go zniszczyć.

A dziś, pomimo krachu politycznego i gospodarczego, ignorując zaprzeczenie władzą rosyjskiej nie tylko osobliwości ukraińskich, a nawet samego faktu istnienia Ukraińców w ogóle, naród ukraiński udowodnił, że nie poddał się..."

Włodzimier Murski. Ukraina i jej walka o niepodległość, 1930 r., Stambuł

Historia ukraińskiej rewolucji, stulecie której teraz obchodzimy, to nie tylko historia wydarzeń, ale historia postaci, osobowości, ludzi, dzięki energii, charyzmie i zdolności których te wydarzenia się trafiły, były zdecydowane losy narodu i państwa.

Do takich działączy-patriotów, oddanych idee niepodległości Ukrainy, należał Włodzimier Murski – ukraiński społeczny i polityczny działacz, pisarz, dziennikarz, publicysta, pedagog, dyplomata, reprezentant rządy URL na emigracji w Turcji, zwiadowca, w ogóle osoba wieloaspektowa i utalentowana. W 2018 roku wypełnia się 130 lat od jego urodzin.

Jeden z autorów artykułu po raz pierwszy usłyszał nazwisko W. Murskiego 10 lat temu pracując jako Konsul Konsulatu Generalnego Ukrainy w Stambule. Zainteresował go artykuł rosyjskiego historyka Ł. Sockiego „Nieznany separatyzm. Na służbie SD i Abwehry".

Tam wspominają W. Murski, którego autor nazywa przedstawicielem rządu URL w Turcji w latach 30 XX wieku. Od tego czasu rozpoczął się dokładny proces poszukiwania materiałów na temat Włodzimiera Murskiego, wyjaśnienie szczegółów biografii, miejsca zagrzebania i zbiór dziedzictwa literackiego.

Wreszcie, w marcu 2018 roku dzięki staraniom pracowników Konsulatu Generalnego Ukrainy w Stambule i lokalnych działaczy społeczeństwa ukraińskiego kulturowego, zwłaszcza Pani Alii Usenowej, znaleziono grób W. Murskiego na cmentarze w Stambulskiej dzielnice Ferikoj.

Minęło 83 lata od śmierci Włodzimiera Murskiego, ale do tej pory niestety informacji o tej osobie nie jest dużo. Krótkie artykuły biograficzne są w kilku publikacjach encyklopedycznych i dziennikarskich, oni wymagają uzupełnienia i czasem, znacznego udoskonalenia.

Grób Włodzimiera Murskiego na katolickim cmentarzu w Stambule, dystrykt Ferikoj. Zdjęcie: 2018, autor: Alia Usenowa

Więc Włodzimier Wasiliewicz Murski urodził się 10 listopada 1888 roku w Zamarstynowie, na przedmieściach Lwowa. Ojciec Włodzimiera, Wasył Tymofijewicz Murski, był poważnie chory i zmarł w młodym wieku, pozostawił czworo dzieci (trzech synów i córkę), jego żona Antonina Murska (Sawko) poświęciła siebie ich wychowaniu.

Ojciec Antoniny był księdzem, dlatego rodzina Murskich zawsze popierała dobre chrześcijańskie tradycje.

Włodzimier był najstarszym z dzieci i pierwszy zaczął studiować. Pod koniec XIX wieku rodzina przeprowadziła się do Odessy, prawdopodobnie do krewnych, gdzie Włodzimier studiował w gimnazjum Richelieu, który w tym czasie był najbardziej prestiżowej publicznej uczelniej w mieście.

W te lata tam studiowali znane i słynne w przyszłości ludzi, w tym lidery ukraińskiego ruchu wyzwoleńczego, na przykład generał-porucznik armii URL Andrij Hułyj-Hułenko. Jednak w 1905 roku Murski powrócili do Galicji, a Włodzimier został zmuszony do ukończenia studiów we Lwowie.

Wśród przyczyn, które doprowadziły do odjazdu z Odessy, zdecydowanie miała znaczenie sytuacja, która powstała w mieście na początku pierwszej rosyjskiej rewolucji.

Wiosną rozpoczęły się strajki, polityczne demonstracje, w mieście było niespokojne. A w czerwcu 1905 roku, kiedy przyszedł do Odessy Pancernik rebeliancki „Potiomkin", w porcie zaczął się bunt i siły rządowe użyły broni.

W październiku miał miejsce żydowski pogrom, którego ofiarami według różnych źródeł było ponad 400 osób. Sytuacja kryminogenna uległa dalszemu pogorszeniu. W takich warunkach życie w Odessie było niebezpieczne.

Włodzimier Wasiliewicz Murski

W Galicji Włodzimier Wasiliewicz skończył liceum i otrzymał wykształcenie wyższe filologiczne i specjalność nauczyciela krajowego, prawdopodobnie skończył Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Lwowskiego, który wtedy przygotowywał nauczycieli dla szkół średnich.

Środowisko studenckie w Galicji w tym czasie było podatnym gruntem dla kształtowania świadomej narodowo osobowości. Być może to szkolenie przyczyniło się do rozwoju poglądów i wierzeń ukraińskiego patrioty Włodzimiera Murskiego.

Po studiach na uniwersytecie, od 1914 roku, Włodzimier pracował jako krajowy nauczyciel, wziął aktywny udział w działalności spółki Lwowskiej „Proswita", był członkiem stowarzyszenia „Wzajemna pomoc ukraińskiemu nauczycielstwu", był organizatorem i uczestnikiem wieczorów, koncertów chóralnych, występów, które często były organizowane „Klubem ukraińskim".

Prawdopodobne, że Włodzimier w Lwowskiej „Proswicie" spotkał się ze swoją przyszłą żoną, w tym czasie jeszcze uczennicą katolickiej szkoły, Sofią Wolską, która tam po raz pierwszy zanurzyła się w działalność publiczną.

Okoliczności życiowe, które zmusiły Włodzimiera Murskiego ponownie przeprowadzić się do Odessy, były związane z wydarzeniami I wojny światowej.

Ziemie Ukrainy Zachodniej zostały miejscem konfrontacji brutalnej i krwawej między imperium Austro-Węgierskim i imperium Rosyjskim, po obu stronach, walczyły Ukraińcy, a miejscowa ludność cierpiała represje władz austriackich i rosyjskich.

W tym czasie Odessa zostaje miastem, które daje schronienie wielu ukraińskim uchodźcom z Galicji i Bukowiny. Ponadto, w Naddnieprzu rewolucja i odrodzenie narodowe rozpoczęło się wcześniej, niż w ukraińskich ziemiach imperium Austro-Węgierskiego, co stało magnesem dla narodowo świadomej galicyjskiej inteligencji.

Możliwe, że wiadomość o początku ukraińskiej rewolucji była katalizatorem do powrotu Włodzimiera Murskiego do Południowej Palmyry. Prawdopodobnie, to się stało na początku marca 1917 roku.

W Odessie Murski sformował się jako działacz społeczny i polityczny, dziennikarz i pisarz, jeden z ideologów i liderów ukraińskiego ruchu narodowego, który prowadził aktywną propagandę i działania edukacyjne. Prawdopodobnie, właśnie tutaj wstąpił w szeregi ukraińskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów.

Niemal natychmiast, Włodzimier dołączył do Odeskiego ukraińskiego Kierowniczego Komitetu, organizację społecznej, która reprezentowała ukraiński ruch w mieście i została uznana przez Rząd Tymczasowy Ukraińskiej Centralnej Rady.

Organizacja zajmowała się działalnością propagandową i edukacyjną. Członkowie Komitetu uczestniczyli w Ukraińskim Narodowym Kongresie, który odbył się 6-8 kwietnia 1917 roku w Kijowie, a także zorganizowali w Chersoniu Ukraiński Gubernski Zjazd w dniach 29-30 czerwca 1917 roku.

Na zjeździe przyjęto uchwałę proponowaną W. Murskim, dotyczącą nauczania w szkole i odprowadzenia służby po ukraińsku, a także o powrocie z wygnania w Syberię nauczycieli i więźniów z Galicji.

W tym samym okresie W. Murski został wybrany do Komisji Finansowej Ukraińskiego Komitetu Zarządzającego.

Pod egidą Ukraińskiego Komitetu Zarządzającego w Odessie, rozpoczęli publikację tygodnika „Słowo ukraińskie", w którym propagowali idee niepodległości Ukrainy.

Edycją tego wydania, wraz z Włodzimierzem Czechowskim, pierwszym Komisarzem Odessy od Ukraińskiej Centralnej Rady, zajmował się i Włodzimier Murski, który kierował Komitetem redakcyjnym. Na stronach czasopisma opublikował siedem artykułów jako autor.

W maju 1917 roku W. Murski został wybrany jako pisarz Ukraińskiego Towarzystwa Nauczycieli, które powstało na spotkaniu organizacyjnym ukraińskich nauczycieli w regionie.

Towarzystwo te miało za cel rozwój ukraińskiej edukacji narodowej w Odessie w przeciwieństwie do Związku rosyjskich nauczycieli miasta. Podczas spotkania W. Murski wygłosił premówienie „O towarzystwie nauczycieli i jego pracy".

Oprócz tego, w czerwcu 1917 roku W. Murski został wybrany jako pisarz organizacji społecznej „Komitet pomocy deportowanym z Galicji, Bukowiny i Węgier", który opiekował się uchodźcami-Ukraińcami z Austro-Węgier.

Wraz z działalnością polityczno-publiczną Włodzimierz Murski, będąc w Odessie, był także nauczycielem. Służył jako nauczyciel języka ukraińskiego na kursach dla pracowników kolei, poczty i telegrafu, nauczał języka ukraińskiego w szkole wojskowej w Odessie, czytał wykłady dla ukraińskich nauczycieli o języku ukraińskim, literaturę, historię walki politycznej w Galicji, historię ukraińskiej muzyki, dorabiał lekcjami gry na skrzypcach.

Drugi okres życia Murskiego w Odessie jest również okresem jego twórczego startu. Mniej niż w ciągu sześciu miesięcy on przygotował i opublikował ponad 40 artykułów w czasopismach ukraińskich w Odessie, zbiorku Ukraińskich rewolucyjnych pieśni, które, niestety, do tej pory nie udało się odnaleźć.

W 1918 roku została opublikowana napisana przez Murskiego książka „Krótka gramatyka dla szkół ukraińskich i samokształcenia". Niektórzy recenzenci krytykowali pracę za jej orientację na galicyjski dialekt języka ukraińskiego.

Jednak lokalny Związek Nauczycieli-Ukraińców uznał ten podręcznik „za jeden z najlepszych" i rekomendował go „do nauki języka ukraińskiego w szkołach średnich".

Potem, 4 kwietnia 1918 roku, Komisja do składania podręczników z języka ukraińskiego oddziału wydawniczego Ministerstwa Edukacji Ludowej URL, wydała decyzję o wykorzystaniu ukraińskiej gramatyki W. Murskiego w pierwszych dwóch klasach szkół średnich i wyższych.

Podręcznik W. Murskiego „Krótka gramatyka języka ukraińskiego dla szkół i samokształcenia" (1918)

Nawiasem mówiąc, już w Stambule w 1929 roku Włodzimier Wasilewicz, przypominając okres swojego życia w Odessie, poprosił sekretarza społeczności ukraińskiej w Turcji M. Zabełłu, przez tzw. „podróżojących" do Odessy, znaleźć dla niego kopię tego podręcznika.

Wraz z początkiem wojny między URL a Rosją Radziecką w Odessie bolszewicy również się aktywizowali. W styczniu 1918 roku z pomocą broni oni przejęli władzę w mieście i ogłosili powstanie Odeskiej republiki radzieckiej, która uznawała zwierzchnictwo RFSRR.

Ukraińskie wojska i większość ukraińsko-politycznych liderów politycznych opuściły Odessę. Jednak Włodzimier Murski nie zdążył i został aresztowany podczas spotkania lokalnej „Proswity", na którym omawiali kwestie zbrojnego oporu bolszewikom.

Ocalić swoje życie w tym burzliwym czasie, jemu pomogło tylko te, że decyzją trybunału rewolucyjnego on został wysłany do więzienia w Odessie. Chociaż warunki życia więźniów były straszne, ale nad nimi przynajmniej nie popełnili tortur, zabójstw i zamachów, jak to miało miejsce na przykład na największym krążowniku bolszewickim „Ałmaz", gdzie była tak zwaną Komisja do walki z kontrrewolucją.

Okoliczności uwolnienia Murskiego prawie niepowtarzalne i przywodzą na pamięć sceny z powieści przygodowych. Kiedy do Odessy zbliżała się armia URL i sił sojuszniczych austriacko-niemieckich, szef więzienia Wernyhora własnej decyzją wypuścił Murskiego i nawet osobiście odwiózł do domu, doradzając, by nie zatrzymywał się na noc.

Murski pod przybranym nazwiskiem inżyniera Szmita ukrywa się w jednym z sanatorium w mieście do powrócenia władzy ukraińskiej. Jednak w jego mieszkaniu rewolucyjne żeglarze spędzili przeszukiwanie w nocy i znaleźli materiały wybuchowe, które zostały wcześniej podsunięte tam jako przyczynę ponownego aresztowania i ukarania ukraińskiego działacza ruchu narodowego Odessy.

Krążownik „Ałmaz"

Na początku marca 1918 roku, kiedy Odessa została wyzwolona spod bolszewików i do miasta wróciła władza URL, wraz z siłami sojuszniczymi, autorytet Murskiego wśród społeczności ukraińskiej znacznie wzrósł.

Miał zlecenie w imieniu władz ukraińskich Odessy koordynować kontakty z dowództwem wojskowym austro-niemieckim (nie ostatnią rolę zagrała jego znajomość języka niemieckiego), także go wybrano komisarzem sądownictwa Odeskiej ukraińskiej Rady Miejskiej.

Jednak priorytetowymi obszarami działalności Włodzimiera Murskiego pozostały informacyjny i propagandowy oraz kulturowo-edukacyjny.

Od marca do września 1918 roku razem z M. Słabczenką, Ł. Burdinym i W. Ponomarenką on redagował w Odessie niezależną gazetę społeczno-polityczną o socjaldemokratycznym kierunku „Wolne życie".

Opublikował 16 autoryzowanych i co najmniej kilkadziesiąt pod pseudonimem „W. M." publikacje na jej stronach. Wszystkie artykuły Murskiego zostały przesiąknięte ideą budowy niezależnego demokratycznego państwa ukraińskiego i dlatego wraz z ustanowieniem reżimu Pawła Skoropadskiego stały się przedmiotem cenzuralnych ograniczeń ze strony nowego rządu.

Włodzimier Murski nadal ściśle współpracował z lokalnej „Proswitą", uczestniczył w otwarciu jej oddziałów w różnych dzielnicach Odessy, był organizatorem chóru krajowego, funduszu literackiego im. Szewczenki, „kręgowego" zboru pieniądze dla ukraińskiej sprawy miasta, inicjatorem protestów ukraińskich wobec polityki rusyfikacji i tak dalej.

Drugi okres odeskiej biografii Murskiego skończył się 30 sierpnia 1918 roku, kiedy Włodzimier opuścił Odessę i przeprowadził się do Kijowa.

W stolicy W. Murski pracował w bezpartyjnych gazetach codziennych orientacji demokratycznej „Odrodzenie" i „Trybuna". W gazetach publikowali swoje prace znane osobistości życia publicznego, działacze społeczne, polityczne i kulturowe: przywódca Dyrektoriatu URL Petlura; Minister Spraw Wewnętrznych Dyrektoriatu URL O. Salikowski, który był głównym redaktorem „Trybuny"; jeden z przywódców ukraińskiej Rady Centralnej S. Jefremow; tłumacz i dziennikarz N. Surowcewa; dziennikarze P. Gajenko, P. Pewnyj (współautorzy „Odrodzenia"), A. Chomyk; Profesor Uniwersytetu Kijowskiego O. Hruszewski i inni.

W Kijowie W. Murski zaangażował się również w działalność społeczną, komunikował z S. Szełuchinym, P. Stebnickim, K. Loskim, A. Yakowliwym, D. Doncowym. We wspomnieniach Doncowa chodzi o spotkaniu, które odbyło się 12 września 1918 roku w kijowskiej restauracji „Metropol", gdzie dyskutowano o ukraińskiej polityce zagranicznej.

Po upadku reżimu Skoropadskiego i ustanowieniu władzy Directoriatu URL W. Murski został włączony do składu delegacji URL, która miała uczestniczyć w konferencji pokojowej w Paryżu.

Prawdopodobne, że rolę w tym grał fakt osobistej znajomości W. Murskiego z Włodzimierzem Czechiwskim, który pełnił funkcję Przewodniczącego Rady Ministrów URL i ministra spraw zagranicznych w tym samym czasie.

Także jest prawdopodobne, znajomość W. Murskiego jeszcze jednego języka obcego, języka francuskiego, również się przydała.

Włodzimierz Czechiwski

W. Pisniaczewskiego, lekarza, członka Ukraińsko-Socjaldemokratycznej Robotniczej Partii, dziennikarza i pisarza, W. Murski znał poprzez wspólne uczestnictwo w życiu społecznym i politycznym w latach 1917-1918 w Odessie, a A. Chomyka – z powodu pracy w kijowskiej gazecie „Odrodzenie" w 1918 roku.

Jednak na początku 1920 roku, nie zgadzając się z szybkością zmian kierunku magazynu, wraz z Ołeksandrem Ołesim Murski założył nowy magazyn –„Na przełomie".

W 1920 roku W. Murski został mianowany rzecznikiem prasowym ambasady URL w Wiedniu. W tym samym czasie wykładał również dla robotników, jeńców i brał udział w tworzeniu „Związku Dziennikarzy Ukraińskich".

We wrześniu 1920 roku wraz z Siergiejem Szełuchinym, z którym Murski miał również bliskie kontakty od czasów Odessy, przeprowadził się do Polski. W Tarnowie, gdzie w tym czasie był wygnany rząd URL, skupił się na działalności polityczno-publicznej, był członkiem Rady Republiki, która pełniła funkcje tymczasowego parlamentu na emigracji.

Dołączył do publikacji czasopisma „Za państwowość", które utworzyło Ukraińskie Wojskowo-Historyczne Towarzystwo, założone w 1920 roku w Warszawie przez internowanych żołnierzy URL.

Po podpisaniu Traktatu ryskiego zgodnie z którym rząd URL musiał opuścić terytorium Polski, W. Murski był zmuszony szukać pracy, aby zabezpieczyć siebie i swoją rodzinę.

W tym okresie pracował w banku, najpierw w Toruniu, a później w Krakowie. Prawdziwym hobby, a przez pewien czas i sposobem zarabiania, dla Murskiego stała nowa i popularna w Europie na początku lat 1920 inżynieria radiowa.

W Krakowie ukończył studia z inżynierii radiowej. Po otwarciu stacji radiowej w mieście wygłosił kilka przemówień na temat spraw ukraińskich.

Jednocześnie W. Murski nie zostawił swoją pracę społeczną i polityczną, pracował w Krakowie w wydziale Centralnego Ukraińskiego Komitetu, organizacji społecznej emigracji ukraińskiej w Polsce, która zajmowała się działalnością kulturalną i edukacyjną, zapewniała pomoc prawną i finansową dla ukraińskich imigrantów.

Jeśli chodzi o niemożności działalności legalnej w Polsce ukraińskiego rządu na emigracji, to Centralny Ukraiński Komitet współpracował z nim i służył jako jego charakterystyczny przedstawiciel publiczny.

W lutym 1922 roku Włodzimierz Murski został mianowany dyrektorem wykonawczym Departamentu Prasy i Informacji Ministerstwa Prasy i Propagandy URL.

Był odpowiedzialny za druk i dystrybucję w diasporze, a także na terytorium bolszewickiej Ukrainy, czasopism o języku ukraińskim, które propagowały niepodległość Ukrainy.

Realizował funkcji doradcy Ministerstwa Spraw Zagranicznych URL. Był aktywnym działaczem Prometeizmu, którego celem było zorganizowanie wspólnej walki narodów byłego Imperium Rosyjskiego i ZSRR, uciskanych przez bolszewików, o utworzeniu na tym terytorium niezależnych państw narodowych.

W grudniu 1922 roku W. Murski we Lwowie osobiście spotkał się z Jurkiem Tiutiunnykiem i przekazał listy, skierowane nim do rządu URL.

Odtajnienie i publikacja ostatnich archiwów Służby Wywiadu Zagranicznego Ukrainy pozwoliły wyjaśnić fakty biografii Włodzimiera Murskiego, dotyczące jego działalności w Stambule w latach 1929-1935.

Ten ostatni okres jego życia, najbardziej pełny wydarzeń, które pozostawiły zauważalny ślad w działalności społeczności ukraińskiej w Stambule i całej zorganizowanej ukraińskiej emigracji politycznej w Turcji.

Stambuł pod koniec lat 1920 został ośrodkiem tajnej sieci radzieckiego wywiadu, stąd przeprowadzili działalność zwiadowczych służb specjalnych ZSRR nie tylko w Turcji, ale również w całym arabskim Wschodzie.

Ponadto, w głębi OGPU wynikła idea wykorzystania społeczności ukraińskiej w Stambule w operacji specjalnej przeciwko liderom emigracji URL w celu ustanowienia kanałów ich nielegalnej komunikacji z ukrytymi zwolennikami na Ukrainie. Operacja miała być prowadzona przez Odessę za pośrednictwem Departamentu Zagranicznego GPU pod kontrolą OGPU.

Z dokumentów archiwalnych wynika, że przez ukraiński organy GPU USRR w społeczności ukraińskiej w Stambule, od 1925 roku, zostało zwerbowano kilku osób, w tym sekretarz społeczności M. Zabiełło.

Od nich regularnie została wysłana do Departamentu Zagranicznego GPU USRR w Charkowie szczegółowa, niemal codzienna, a czasami co godzinowa informacja o działalności przedstawiciela rządu URL w Stambule.

Dzięki głębokiemu przeniknięciu agentów wywiadu radzieckiego w kręgi imigracyjne, pod kontrolą radzieckich służb specjalnych została prawie wszystka korespondencja społeczności ukraińskiej w Stambule z Warszawą i innymi centrami europejskimi, gdzie byli przedstawiciele rządu emigracyjnego URL.

Tak więc, gdy w kwietniu 1929 Włodzimier Murski został mianowany przedstawicielem rządu URL w Turcji, on przybył w dobrze wyposażone radzieckimi służbami specjalnymi „gniazdo agentury" i niemal natychmiast został ważnym obiektem ich szybkiego rozpracowania.

Zainteresowanie Murskim ze strony GPU wzmocniło się również ze względu na jego patriotyczną państwową pozycję, aktywne działania antyradzieckie i wykonanie oprócz swoich bezpośrednich obowiązków określonych funkcji wywiady w interesie służb specjalnych URL.

Książka W. Murskiego „Prawdziwe oblicze nowej Rosji"

Jednak nawet w tak trudnych okolicznościach Murski był w stanie zrobić wiele pożytecznego dla Ukrainy i przywrócenia jej niezależności w przyszłości.

Stale mieszkając i pracując w Stambule, Włodzimier Murski był odpowiedzialny za rozwiązywanie problemów ukraińskiej diaspory, za kontakty z przewodniczącymi władzy państwowej w Turcji, z przedstawicielami zagranicznych misji dyplomatycznych i wywiadowczych, za zbiór informacje wywiadowcze o wydarzeniach na Ukrainie i organizacje dostarczenia drogą morską w porty ukraiński, zwłaszcza w Odessy, drukowanych materiałów propagandowych z proukraińskim zmysłem.

Podczas roboty w Turcji Włodzimier Murski nawiązał robocze kontakty z Patriarchatem Ekumenicznym, w szczególności z Patriarchą Focjuszem II.

Za pomocy organizacyjnej W. Murskiego w 1930 roku odbyła się wizyta w Stambuł przywódcy Rady Ministrów URL na emigracji Wiaczesława Prokopowicza, podczas której na spotkaniu z Focjuszem II była poruszona kwestia zapewnienia autokefalii Ukraińskiemu Kościołowi Prawosławnemu.

W. Murski podtrzymuje również bliskie stosunki z liderami emigrantów-Tatarów krymskich w Turcji, w szczególności z Dżaferem Seidametem (Kyrymerom).

W 1932 roku, z udziałem Włodzimiera Murskiego, było opracowano i uzgodnione z kierownictwem rządu URL projekt Zgody w sprawie stworzenia Sojuszniczego państwa Ukrainy i Krymu, który przewidywał wzajemne uznawanie niezależności URL i Republiki Krymskiej oraz ustanowienie wspólnego państwa federalnego po obaleniu reżimu bolszewickiego.

Podczas mieszkania w Stambule, Włodzimier Murski opublikował dwie książki w języku tureckim: „Ukraina i jej walkę o niepodległość" (1930) i „Prawdziwe oblicze nowej Rosji" (1932), w których aktywnie bronił idei konieczności przywrócenia niepodległości Ukrainy i zniszczenia bolszewizmu.

Pierwsza książka została przedstawiona przez autora do Prezydenta Republiki Tureckiej Mustafy Kemala, miała entuzjastyczne recenzje w prasie tureckiej i azerbejdżańskiej emigracji, a druga – byłą rozesłana tureckim politykom, wojskowym i kulturowym działaczom.

Książka W. Murskiego „Ukraina i jej walka o niepodległość"

Ponadto, Murski opublikował długi artykuł o Ukrainie w magazynie „Almanach", który został opublikowany w Stambule w języku tureckim tureckimi przedstawicielami azerskiej diaspory i rozprzestrzeniał się na sąsiednie kraje arabskiego Wschodu – Persję, Afganistan, Egipt, Irak, muzułmańskie części Indii.

Włodzimier Murski zmarł 19 lipca 1935 roku w 47 roku swojego życia. Wykonana przez specjalistów szpitala Bakirkoj trepanacja czaszki nie przyniosła pozytywnych efektów.

Przedwczesna śmierć Murskiego była spowodowana ciężką chorobą – nowotworem mózgu. Być może na to wpłynęło wiele lat nerwowego przeciążenia, braku normalnego odpoczynku, czynniki dziedziczne. Nie należy całkowicie odrzucać możliwe metody pracy radzieckich służb specjalnych w celu eliminacji przeciwników politycznych.

Pod naciskiem żony Włodzimiera Murskiego pochowano na cmentarzu katolickim w Stambule. Na pogrzebie, który odbył się 20 lipca 1935 roku, była rodzina Murskich, członkowie społeczności ukraińskiej i przedstawiciele Północno-Kaukazskiej, Azerskiej, Turkmenistanskiej i Gruzińskiej kolonii emigrantów w Stambule.

Trumna została pokryta dużą flagą narodową i wieńcem z ukraińskimi wstążkami. Po śmierci Włodzimiera Murskiego Rząd URL nowych przedstawicieli do Turcji już nie wysyłał.

Dokument o zagrzebaniu Włodzimiera Murskiego w Turcji. Zdjęcie: A. Usenowa

Dość trudno w tych trudnych czasach złożyły się losu rodziny i bliskich Włodzimiera Murskiego.

Żona Włodzimiera Murskiego Sofia (Zosia) Wolska-Murska (1894/46) była znanej osobą publiczną, tłumaczem z języka angielskiego i francuskiego, filologiem.

Urodziła się w rejonie kaniowskim w 1894 roku. Otrzymała wykształcenie w szkole katolickiej przy Monasterze św. Onufrego we Lwowie (lwowski klasztor Bazylianów). Później studiowała za granicą we Francji i Anglii.

Od 1918 roku pod patronatem Wjaczesława Łipińskiego pracowała jako tłumacz w Ministerstwie Spraw Zagranicznych URL, w której składzie w 1920 roku została zmuszona do wyjazdu na emigrację.

Była sekretarzem Ukraińskiego Związku Kobiet, założonego 18 czerwca 1920 roku w Wiedniu. Weszła do zarządu tego towarzystwa. W 1921 roku w Wiedniu poślubiła z W. Murskim.

Sofia Wolska-Murska była pierwszą tłumaczką na język angielski dramatycznego utwory Lesi Ukrainki „Babilońska niewola", wydanego w 1916 roku w Wielką Brytanię i Stanach Zjednoczonych.

Była przyjaciółką Oksany Drahomanowej, kuzynki Lesi Ukrainki, a zarazem bratanicą słynnego historyka Michaiła Drahomanowa.

Dokument o zagrzebaniu Włodzimierza Murskiego w języku francuskim, wydany przez cmentarz katolicki. Zdjęcie: A. Usenowa

W 1926 roku w Kijowie wydawnictwo „Knigospiłka" opublikowało książkę braci Żeroma i Żana Taro „Przygody Samby Diufa" w ukraińskim tłumaczeniu S. Wolskiej-Murskiej.

Publikacja książki została prawdopodobnie wykonana przez jej matkę, która w tym czasie mieszkała w Kijowie – Stefania (Franciszka) Wolska (1863-1930). Ostatnia była również dobrze znaną osobowością ukraińskiej inteligencji twórczej pod koniec XIX w. – w pierwszym kwartale XX wieku.

Będąc w Turcji zaangażowała się w działalność publiczną. Brała udział w Międzynarodowym Kongresie Kobiet, który odbył się w Stambule w 1935 roku. Po śmierci męża S. Wolska-Murska z dziećmi w 1936 roku przeprowadziła się do Galicji, a w końcu II wojny światowej – do Niemiec.

Jako wdowa po znanej postaci URL trochę czasu otrzymywała pomoc finansową od Centrum Państwowego URL na emigracji, który był finansowany przez polski rząd. Zmarła w 1946 roku i została pochowana w Monachium na jednym cmentarzu ze Stepanem Banderą.

Córka Murskiego – Sofia Murska (1921-1995). Urodziła się w Tarnowie (Polska). W drugiej połowie lat 1920 uzyskała wykształcenie średnie w Paryżu, gdzie mieszkała wówczas starsza siostra jej matki, Maria Stefaniwna Pczelinska.

Po przeprowadzeniu małżeństwa Murskich do Stambułu Sofia jesienią 1930 roku została przeniesiona do lokalnego francuskiego gimnazjum. Z poglądu na jej młody wiek, w drodze do rodziców jej towarzyszyła ciotka. Następnie M. Pczelinska została mieszkać z Murskimi i się stała aktywnym członkiem ukraińskiej społeczności w Stambule.

Po śmierci ojca Sofia Murska mieszkała z matką na zachodniej Ukrainie. 5 sierpnia 1942 roku wyszła za mąż za słynnego w Galicji, a później w ukraińskiej diasporze, naukowca-turkologa Eugeniusza Zawalinskiego.

Ślub kościelny odbył się we Lwowie, w kościele św. Onufrego przy Monasterze, w którym kiedyś studiowała matka Sofii. Sofia Murska (Zawalinska) znała języki francuski i turecki. Już w wieku 18 lat publikowała we lwowskich czasopismach popularne eseje o Turcji.

Po poślubieniu jej mąż pracował jako nauczyciel w szkole we wsi Dubanewiczi, w pobliżu Lwowa (obecnie – wieś rejonu gródeckiego (obwód lwowski).

W pierwszej połowie 1944 roku parzę Zawalinskich, u której 18 stycznia 1944 roku narodził się syn, prawdopodobnie nazwany po dziadku Włodzimierem, udało się emigrować do Francji, a w 1950 roku rodzina przeprowadziła się do Australii, gdzie osiedliła się na przedmieściach Melbourne.

Sofia Zawalinska, jak i jej mąż, zajmowała się głównie działaniami społecznymi, była nauczycielką w szkole ukraińskiej, była sekretarzem rady szkoły i ukraińskiego katedralnego egzarchatu, wykonywała inne prace w społeczności ukraińskiej w Melbourne, zajmowała się malowaniem pisanek, publikowała artykuły na temat sztuki ukraińskiej.

Mąż i syn Sophii Zawalinskiej regularnie publikowali prace w edycjach towarzystwa Szewczenki w Australii.

Grób W. Murskiego na cmentarzu katolickim w Stambule, dystrykt Ferikoj. Zdjęcie: A. Usenowa

Druga córka Murskiego – Jelena Murska (Suprun), po powrocie ze swoją rodziną ze Stambułu na Zachodnią Ukrainę, nie wyjechała na emigrację. Mieszkała w m. Sosniwka, obwód lwowski.

Jej mąż, Suprun Mychaiło Makarowych, urodzony w 1923 roku, pochodził z miasta Worożba, regionu Sumskiego. Jego rodzina ucierpiała podczas Hołodomoru w latach 1932-1933. O tym są odpowiednie wspomnienia Supruna M. M., które są zawarte w książce „Golgota narodu ukraińskiego".

Matka Włodzimiera Murskiego, Antonina, przeżyła okupację radziecką i nazistowską we Lwowie, a w 1944 roku wraz z rodziną córki Iwanny Petriw wyjechała najpierw do Niemiec, a następnie do Belgii, gdzie aktywnie uczestniczyła w działalności lokalnej społeczności ukraińskiej. Zmarła w okresie wojennym, pochowana w Brukseli.

Siostra Iwanna-Kristina Murska (po ślubie – Petriw) (20.01.1892- 5.11.1971), biorąc przykład ze swojego starszego brata, stała się częścią historii Ukrainy i ukraińskiego ruchu wyzwolenia jako wybitna postać publiczna, pedagog i pisarka.

Wraz z matką wyemigrowała najpierw do Belgii, a następnie do Kanady, i została znaczącą postacią na emigracji ukraińskiej. Jej życiu i działalności poświęcona jest praca I. Strażnikowej, o której już wspomniano wcześniej.

Siostrzeńci W. Murskiego, Jarosław-Włodzimier (urodził się w 1925), Rostisław-Denis (urodził się w 1923) i Mykoła (urodził się 1925) Petriwy uczestniczyli w II wojnie światowej, w składzie Dywizji SS „Galicja".

Najmłodszy z nich trafił w niewolę sowiecką i został zesłany na Syberię, inni znajdowali się w zachodniej strefie okupacyjnej, w niewole u sojuszników. Starszy Jarosław-Włodzimier w 1951 roku wyemigrował do Kanady, dokąd później przyjechały jego matka i siostra W. Murskiego Iwanna-Kristina Petriw.

Brat Petro Murski (urodził się w 1894), w latach międzywojennych stał się znaną postacią kulturalno-oświatową we Lwowie, reżyserem sztuk dramaturgów ukraińskich, aktywnie wspierał teatralną samo działalność ukraińskiej społeczności Galicji. On sam był autorem wielu sztuk i wystaw.

Najmłodszy brat – Łewko (urodził się w 1897) zmarł podczas I wojny światowej.

Więc Włodzimier Wasiliewicz Murski żył krótkie, ale niezwykle bogate i wypełnione wydarzeniami życie, życie niestrudzonego bojownika o wolność własnego narodu.

Do ostatniego tchnienia wierzył, że spełnią się jego marzenia – upadek radzieckiego totalitarnego imperium i przywrócenie niepodległości Ukrainy. Chociaż miało to miejsce zaledwie przez 56 lat po śmierci Włodzimiera Murskiego, w tym, niewątpliwie, jest i jego zasługa.

R.S.: Autorom artykułu niestety nie udało się ustalić danych biograficznych wszystkich krewnych Włodzimiera Murskiego. W szczególności nie ma pełnej informacje, dotyczącej drugiego dziecka małżonków Murskich, Jeleny.

Nieznany los Petra Murskiego. Praca polegająca na zbieraniu takiej informacji jest niezwykle trudna, dlatego też dziękujemy wszystkim, którzy mogą nam w tym pomóc. Adres kontaktowy: dmit.kozlov@gmail.com.